وظیفه نگهداری و تربیت فرزند طبق قانون به عهده والدین است که به آن حضانت گویند. منظور از نگهداری بر طرف کردن نیازهای جسمی است مثل نیاز به خوراک و نیاز به پوشاک و منظور از تربیت برطرف کردن نیازهای روحی و اخلاقی است مثل نیاز به محبت و آموزش. حضانت فرزند جدای از امور مالی و غیرمالی او، همچون فروش اموال یا تصمیم در خصوص ازدواج است. ممکن است گاهی حضانت فرزند به عهده مادر باشد در حالی که مدیریت امور مالی یا غیر مالی (ولایت) او به عهده پدر یا پدر بزرگش باشد.
- حضانت فرزند با والدین او است در صورتی که جدا نشده باشند.
- اگر والدین کودک از هم جدا شوند، حضانت فرزند تا هفت سالگی به عهده مادر و بعد از 7سالگی به عهده پدر است. اگر در مورد حضانت فرزند بعد از 7سالگی اختلافی ایجاد شود، دادگاه در مورد آن تصمیم خواهد گرفت.
- اگر پدر یا مادر طفل فوت شوند حضانت به عهده کسی است که زنده مانده است مثلا اگر مادر فوت شود حضانت به عهده پدر است و اگر پدر فوت شود حضانت طفل با مادر است نه با جد پدری.
- اگر والدین کودک هر دو فوت شوند حضانت طفل به عهده جد پدری است. اگر جد پدری هم فوت کرده یا محجور باشد حضانت به عهده وصی (شخصی که از طرف پدر یا جد پدری تعیین شده) است و اگر وصی تعیین نشده بود دادگاه برای حضانت طفل شخصی را به عنوان قیم انتخاب می کند.
- بعد از بلوغ فرزندان خودشان حق دارند انتخاب کنند که می خواهند با چه کسی زندگی کنند. سن بلوغ طبق قانون مدنی در دختران 9سال تمام قمری و در پسران 15سال تمام قمری است.
- اعتیاد به الکل یا موادمخدر
- جنون
- ازدواج مجدد مادر، یکی از عوامل سلب حضانت از مادر است. اگر مادر همچنان تمایل به حضانت از فرزند خود دارد باید بعد از ازدواج در دادگاه ثابت کند که ازدواج او مانع انجام وظایف مادرانه اش نمی شود.
در صورتی که پدر طفل فوت کرده باشد ازدواج مجدد مادر مانع حضانت طفل نیست.
- ساعت کاری زیاد
- داشتن بیماری واگیردار
- کتک زدن کودک
همانطور که قانون مشخص کرده است حضانت فرزند از وظایف والدین است پس هیچ یک از آن ها حق گرفتن دستمزد در قبال حضانت از فرزند را ندارند. منتها اگر دادگاه شخصی را برای نگهداری کودک، به غیر از والدین او تعیین کند آن شخص مستحق دریافت دستمزد است.
البته موضوع دریافت دستمزد کاملا متفاوت از نفقه طفل است به عبارت دیگر نفقه طفل بر عهده پدر بوده و در هر صورت باید پرداخت شود حتی اگر حضانت طفل بر عهده مادرش باشد.
در طلاق توافقی در مورد حضانت فرزند هم مثل سایر مسائل بین زن و شوهر توافق می شود منتها این توافق را در صورتی دادگاه می پذیرد که به صلاح کودک باشد یعنی در این مورد، صلاح کودک مهم تر از توافق بین طرفین است.
حضانت طفل هم حق و هم تکلیف والدین است هر یک از آنها می توانند از حق خود بگذرند و آن را به دیگری واگذار کنند اما تکلیفی که در حضانت از طفل دارند غیر قابل اسقاط است مثلا اگر پدری از حق حضانت خود گذشته و آن را به مادر واگذار کرده است هر زمان که به دلایل قانونی ثابت کند که مادر صلاحیت نگهداری طفل را ندارد می تواند حضانت را پس بگیرد، این وظیفه و تکلیف او است.
اگر شخصی که مسئول حضانت کودک است و توانایی این کار را دارد از انجامش خودداری کند یا دیگری مانع انجام عمل حضانت شود ذی نفع در هر مورد می تواند بازداشت شخص متخلف را از دادگاه تقاضا کند.
معمولا بعد از جدایی والدین یکی از آنها حضانت فرزند را به عهده می گیرد و دیگری در زمان های مشخص شده از طرف دادگاه با فرزندش ملاقات می کند.
همانطور که فرزند چه دختر و چه پسر بعد از سن بلوغ خودش تعیین می کند که با چه کسی زندگی کند زمان ملاقات با والد دیگرش را هم بعد از سن بلوغ خودش تعیین می کند.
ممکن است زوجین به دلایل مختلف جدای از هم زندگی کنند ولی درخواست طلاق هم مطرح نکرده باشند.
در این مورد اگر زوجین برای ملاقات فرزند توافقی نکرده باشند هر والدی که تمایل به ملاقات با فرزندش را دارد می تواند از طریق دادگاه درخواستش مطرح کند.
اگر والدی که مسئول حضانت طفل است ملاقات کودک با دیگری را منع کند. این شخص می تواند دادخواست ملاقات طفل را مطرح کند، دادگاه نیز با بررسی دادخواست روز و ساعتی را برای ملاقات مشخص کرده و ممکن است برای ملاقات یک ناظر نیز مشخص کند.
حتی اگر والد دیگر کودک دارای فساد اخلاقی باشد هم نمیتوان مانع دیدار او با فرزندش شد فقط ممکن است دادگاه در این مورد فاصله زمانی ملاقات را طولانی کند. مثلا به جای هفته ای یکبار، ماهی یکبار کودک با والدش دیدار کند.
ولی اگر دیدار کودک با والدش برای او خطر جانی و غیر قابل جبران داشته باشد، دادگاه برای حفاظت از کودک ملاقات او با والدش را منع می کند.
والدی که حضانت طفل به عهده او است حق ندارد طفل را بدون اجازه والد دیگر از کشور خارج کند یا حتی به سفر ببرد مگر با اجازه دادگاه.
شخصی که حضانت فرزند را به عهده دارد باید در زمان مشخص شده برای ملاقات والد دیگر کودک را حاضر کند و به والد دیگر تحویل دهد. حال اگر این شخص کودک را مخفی کند، کودک را به محلی غیر از محل اقامت منتقل کند یا به هر نحو دیگر عمدا مانع ملاقات طفل با والد دیگرش شود بر طبق قانون مرتکب جرم عمدی شده است که مجازات آن برای بار اول تا 10 میلیون ریال جزای نقدی و برای بار دوم 10 میلیون ریال جزای نقدی است.
ولی اگر شرایط به صورت قهری و بدون دخالت والد مسئول، طوری باشد که امکان ملاقات فراهم نشود جرمی مرتکب نشده است.
حال اگر والدی که با طفل ملاقات کرده است، بعد از مدت ملاقات از برگرداندن طفل خودداری کند او نیز مرتکب جرم شده و باید طبق مجازات ذکر شده در بلا، مجازات شود.
