تعریف حق انتفاع و حق ارتفاق
کلمه انتفاع از نظر لغوی به معنی بهره و سود بردن است اما در اصطلاح حقوقی، حق انتفاع حقی است که به موجب آن شخص می تواند با اجازه مالک از منافع ملک او بهره مند شود. مثلا شخصی حق انتفاع باغ خود را به مدت یک سال به دیگری می دهد به این معنا که او می تواند در طول یک سال از منافع باغ (میوه های باغ) بهره مند شود.
کلمه ارتفاق از نظر لغوی به معنی رفاقت کردن است اما در اصطلاح حقوقی، حق ارتفاق حقی است که شخص برای کمال استفاده از ملک خویش نسبت به ملک دیگری دارا می شود. مثلا ناودون منزل شخصی در حیاط همسایه می ریزد. یا شخصی برای رسیدن به خانه خود از حیاط خانه همسایه عبور می کند.
اقسام حق انتفاع
الف) عُمری: منظور از حق انتفاع عمری این است که مدت حق انتفاع به اندازه عمر مالک، منتفع یا شخص ثالث در نظر گرفته می شود. برای مثال اگر حق انتفاع به اندازه عمر مالک مال باشد، این قرارداد تا زمان مرگ مالک به قوت خود باقی است و در این مورد اگر منتفع قبل از مالک فوت کند قرارداد حق انتفاع از بین نمی رود و تا فوت مالک وراث منتفع می توانند از آن استفاده کنند.
ب) رُقبی: اگر مدت حق انتفاع محدود و مشخص باشد به آن حق انتفاع رقبی می گوییم مثل آن که شخصی حق انتفاع منزلش را به مدت یک سال به شخص دیگری اعطا کند.
ج) سُکنی: اگر حق انتفاع برای سکونت در منزل به شخصی داده شود به این حق انتفاع، حق انتفاع سکنی گویند که می تواند هم به صورت رقبی یعنی برای مدت مشخص و هم به صورت عمری یعنی برای مدت عمر مالک، منتفع و شخص ثالث معین شود.
در موارد بالا مالک، تا پایان مدت حق انتفاع نمی تواند قرارداد را فسخ کند.
د) حبس مطلق: منظور از حبس مطلق، حق انتفاعی است که مدت آن نامحدود و بدون قید بوده و با مرگ مالک پایان می یابد. ویژگی حبس مطلق که او را از سایر انواع حق انتفاع جدا می کند این است که در آن مالک می تواند هر زمان که خواست، قرارداد حق انتفاع را فسخ کند ولی اگر فسخ نکرد تا زمان مرگ او قرارداد به قوت خود باقی می ماند و در نهایت با فوت مالک این قرارداد خود به خود منفسخ می شود.
ه) حبس موبد: مدت این نوع از حق انتفاع نامحدود بوده و از این جهت به عقد وقف شباهت دارد برای مثال شخصی ملکی را به صورت حبس موبد به برادرش واگذار می کند این قرارداد هرگز فسخ نمی شود و نسل به نسل در خانواده منتفع باقی می ماند وقتی خانواده منتفع در این مثال برادر مالک، نسلش منقرض شد ملک حبس شده به اموال افراد باقی مانده از نسل مالک اولیه و اصلی باز می گردد.
ویژگی های قرارداد حق انتفاع
موضوع قرارداد حق انتفاع باید از اموالی باشد که در اثر استفاده، عین آن از بین نرود.
منتفع باید موجود و زنده باشد. قراردادن حق انتفاع برای کسی که متولد نشده باطل است.
قبض در این عقد هم از شرایط صحت عقد محسوب شده از این رو تا زمانی که مالک، مال خود را به منتفع تسلیم نکرده است قرارداد حق انتفاع واقع نشده است.
تفاوت حق انتفاع و اذن در انتفاع
حق عبارت از سلطه یا امتیازی است که شخص نسبت به یک مال، شخص دیگر یا یک رابطه حقوقی پیدا می کند. اما اذن برای شخص ماذون هیچ سلطه و امتیازی را به همراه ندارد و او به واسطه اذن صرفا می تواند از مال استفاده کند. در حالی که در حق انتفاع شخص نسبت به آن مال حق پیدا می کند. دارا شدن این حق باعث می شود شخص منتفع بتواند حق خود را به دیگری واگذار کند یا حتی در صورت فوت او، این حق به وراثش منتقل شود.
تفاوت دیگر حق انتفاع و اذن در انتفاع این است که حق انتفاع عقدی لازم بوده و از طرف مالک قابل فسخ نمی باشد درحالیکه مالکی که اذن در انتفاع را داده است هر زمان که پشیمان شد می تواند از اذن خود رجوع کند.
تفاوت اجاره و حق انتفاع
در اجاره مال، مستاجر مالک منافع می شود پس هر منفعتی که در مدت اجاره به وجود آید متعلق به مالک منافع یعنی مستاجر است. مثلا اگر مورد اجاره باغ باشد تمام میوه هایی که در آن باغ در مدت اجاره ایجاد شود متعلق به مستاجر است لذا او می تواند در پایان مدت اجاره منافع متعلق به خود (میوه های باغ) را با خود ببرد. یا چون مالک منافع است، آن را منتقل کند.
اما در حق انتفاع، منافع متعلق به مالک ملک بوده و در ملک او ایجاد می شود. منتفع از منافع ایجاد شده در ملک او صرفا استفاده می کند مثلا در صورتی که برای شخص حق انتفاع از باغ ایجاد شود، منتفع می تواند از منافع باغ استفاده کند ولی چون اصل منافع متعلق به مالک است در پایان عقد انتفاع نمی تواند منافع را با خود ببرد. یا در مورد انتقال، منتفع فقط می تواند حق انتفاع خود را منتقل کند نمی تواند مال را اجاره دهد زیرا حق مالکیتی نسبت به آن ندارد.
خصوصیات حق ارتفاق
حق ارتفاق، حقی است قائم به ملک، یعنی این حق مختص به خانه یا زمین است نه مختص به شخص. اگر زمین یا خانه ای دارای حق ارتفاق باشد، هر شخصی که مالک آن زمین یا خانه شود می تواند از آن حق استفاده کند.
به علت اینکه حق ارتفاق مختص به ملک است پس جدای از ملک قابل نقل و انتقال نخواهد بود.
حق ارتفاق معمولا یک حق دائمی است مگر اینکه مالک آن را به صورت محدود برقرار کند.
حق ارتفاق غیر قابل تقسیم است به عبارت دیگر اگر ملک مشاعی دارای حق ارتفاق باشد و شرکا ملک آن را بین خود تقسیم کنند، حق ارتفاق قابل تقسیم نبوده و همه آنان می توانند از این حق استفاده کنند.
حق ارتفاق چگونه ایجاد می شود
معمولا حق ارتفاق به صورت قراردادی برقرار می شود. قانون نیز به مالکان اجازه داده است که در ملک خود هر حقی را که خواستند برای دیگران برقرار کنند.
گاهی اوقات ملکی در ملک دیگری به لحاظ طبیعت و ساختار املاک از حق ارتفاق برخوردار است و قانون این نوع حق ارتفاق را به رسمیت شناخته و از صاحبان این املاک حمایت می کند. طبق قانون زمین یا خانه ای که بالاتر از زمین یا خانه دیگری است، در زمین یا خانه همسایه پایین تر دارای حق ارتفاق است به این صورت که آب فاضلاب و آب باران همسایه بالاسری در خانه همسایه پایین تر می ریزد و همسایه پایین تر نمی تواند مانع این موضوع شود.
تفاوت حق ارتفاق و حق انتفاع
حق ارتفاق قائم به املاک و حق انتفاع قائم به اشخاص است.
حق ارتفاق نسبت به مال غیر منقول (زمین یا خانه) و حق انتفاع نسبت به مال منقول و غیر منقول قابل برقراری است.
حق ارتفاق اغلب دائمی ولی حق انتفاع معمولا و موقت و در برخی موارد دائمی است
