زمانی که شخصی با انجام عملی باعث مرگ دیگری شود جرم قتل اتفاق می افتد چه عمل فرد عمدی چه غیر عمدی باشد. جرم قتل چون علیه یک انسان واقع می شود در زمره جرائم علیه اشخاص قرار می گیرد و به دو دسته قتل عمد و غیر عمد تقسیم می شود که آنها را در ذیل بررسی می کنیم.
قتل عمد در 3 حالت می تواند اتفاق بیافتد.
حالت اول زمانی است که شخص قاتل قصد کشتن مقتول را دارد، چه عمل او برای قتل عرفا کشنده باشد چه عرفا کشنده نباشد. برای مثال اگر شخص الف قصد به قتل رساندن شخص ب را داشته باشد، همین قصد برای مجرم شناختن و مجازات او کافی است حتی اگر عمل او عرفا کشنده نباشد مثل اینکه به بازو یا پهلو مقتول ضربه بزند. پس اگر شخص الف با قصد قتل، عملی انجام دهد که عرفا کشنده نیست اما باعث مرگ شخص ب شود. الف قاتل بوده و به مجازات قتل عمد محکوم می شود.
حالت دوم زمانی است که شخص قاتل قصد کشتن مقتول را ندارد اما عملی که نسبت به مقتول انجام می دهد عرفا کشنده است. و شخص نسبت به عملی که انجام می دهد آگاهی دارد. مثال این موضوع اتفاقاتی است که در نزاع و دعواهای خیابانی می افتد. شخص بدون آنکه قصد قتل دیگری را داشته باشد عملی انجام می دهد که عرفا کشنده است مثلا طرف مقابل را هول می دهد و سر شخص به جدول برخورد کرده و شخص می میرد. یا از وسیله ای استفاده می کند و ضرب و جرح انجام می دهد که در نهایت باعث فوت شخص دیگر می شود.
اگر این وسیله آلت قتاله نباشد مرتکب این قتل به 3 تا 10 سال حبس با اعمال شاقه محکوم می شود. ولی اگر از آلت قتاله برای ضرب و شتم استفاده کند در حکم قتل عمد خواهد بود.
حالت سوم حالتی است که شخص قاتل نه قصد قتل دارد و نه عملی که انجام می دهد عرفا کشنده محسوب می شود. ولی انجام آن عمل نسبت به شخص خاص، باعث فوت او می شود. مثل زمانی که شخص پیر یا شخصی که دارای بیماری قلبی است را بترساند.
نکته ای که در مورد این حالت اهمیت دارد این است که شخص قاتل باید نسبت به وضعیت مقتول اطلاع کامل داشته باشد یعنی با آگاهی نسبت به اینکه آن شخص پیر یا بیمار است اقدام به ترساندن وی کند. در غیر این صورت اگر نسبت به وضعیت او آگاه نیست، قتل عمد محسوب نمی شود.
مجازات جرم قتل عمد در هر سه حالت گفته شده قصاص است. اولیا دم مقتول (وراث او به جز زن یا شوهر) می توانند درخواست قصاص قاتل را مطرح کنند. البته اولیا دم می توانند به جای قصاص درخواست دیه کنند یا حتی قاتل را ببخشند.
اگر اولیا مقتول درخواسته دیه داشته باشند، خانواده قاتل باید ظرف یک سال دیه خواسته شده را پرداخت کنند. در شرایطی که خانواده مقتول درخواست دیه می کنند قاتل علاوه بر پرداخت دیه به مجازات حبس به مدت 3 تا 10 سال محکوم می شود.
میزان دیه یک انسان کامل در سال 95، 190 میلیون تومان، در سال 96، 210 میلیون تومان و در سال 97، 231 میلیون تومان تعیین شده است.
قتل غیر عمد یک مفهوم عام بوده و به دو گروه قتل شبه عمد و خطا محض تقسیم می شود.
قتل شبه عمد دارای سه حالت است.
حالت اول زمانی است شخص قصد قتل دیگری را ندارد. عملی هم که انجام می دهد عرفا کشنده نیست اما موجب فوت دیگری می شود. در واقع این نوع قتل به علت عدم مهارت شخص، بی احتیاطی یا بی مبالاتی او رخ می دهد. مثل زمانی که شخص هنگام رانندگی با دیگری تصادف می کند و باعث فوت او می شود. شخص راننده قصد کشتن عابر را ندارد عمل رانندگی نیز عرفا کشنده نیست اما به علت عدم مهارت راننده یا بی احتیاطی او، تصادف اتفاق افتاده و شخص فوت می کند.
حالت دوم زمانی است که شخص نسبت به موضوع آگاهی ندارد. شخص در هویت طرف مقابل اشتباه می کند. مثلا شخصی مرتد فطری یا زنا کار است و به نوعی قتل او مباح می باشد. شخص الف قصد کشتن شخص مرتد را دارد اما اشتباه در هویت می کند و شخص ج را به قتل می رساند. این اشتباه در هویت باعث قتل شبه عمد محسوب می شود. اما اگر شخص الف قصد قتل شخص ب را داشته باشد و به جای آن شخص ج را بکشد قتل عمد محسوب می شود.
در مثال اول چون کشتن یک انسان مرتد مباح است، پس مجازاتی ندارد و اشتباه در هویت موجب قتل شبه عمد می شود. اما در مثال دوم شخص ب مرتد نیست و قتل او قتل عمد محسوب می شود پس اگر اشتباهی رخ دهد باز هم قتل عمد محسوب می شود.
حالت سوم زمانی است که مرتکب قصد کشتن شخص دیگر را ندارد اما عملی که انجام می دهد موجب فوت دیگری می شود به عبارت دیگر بدون قصد قتل، عملی انجام می دهد که نوعا کشنده است.
در حالت اول مرتکب علاوه بر پرداخت دیه به حبس از یک تا سه سال و پرداخت جزا نقدی از 50 تا 500 هزار تومان محکوم می شود.
در حالت دوم مرتکب باید دیه بپردازد. و در حالت سوم مرتکب علاوه بر پرداخت دیه به مجازات حبس 3 تا 10 سال محکوم می شود.
این نوع قتل ممکن است در سه حالت اتفاق بیافتد.
حالت اول قتلی است که در حالت خواب یا بیهوشی اتفاق بیافتد. مثل آنکه شخص با غلتیدن در خواب باعث قتل دیگری شود.
حالت دوم زمانی است که کودک یا مجنون دیگری را به قتل برسانند.
حالت سوم زمانی است که شخص نه قصد قتل و نه قصد انجام فعل را دارد. اما در اثر اشتباه عملی را انجام می دهد که باعث فوت دیگری می شود. مثلا در عروسی ها با اسلحه تیر هوایی شلیک می کنند اما باعث فوت یک انسان می شود. یا شخص برای شکار حیوان تیر شلیک می کند اما تیر به یک انسان برخورد کرده و باعث فوت او می شود. حالت سوم در واقع اشتباه در هدف است.
در قتل خطا محض عاقله مرتکب باید به اولیا دم دیه پرداخت کند نه خود او. عاقله مرتکب به معنا خویش نسبی مرد مرتکب است که به ترتیب طبقات ارثی مسئول پرداخت دیه هستند. پدر، پدر بزرگ، فرزند پسر، برادر، عمو و دایی.
قتل عمد قتلی است که مرتکب آن قصد فعل و قصد نتیجه داشته و آگاهانه عمل کشنده را انجام می دهد. اما در قتل غیر عمد چه از نوع شبه عمد چه خطا محض، مرتکب قتل قصد نداشته است ولی عمل او به علت بی مبالاتی یا اشتباه باعث فوت دیگری شده است.