وصیت نوشته ای است که انسان ها با استفاده از آن می توانند برای بعد از مرگ خود هم تصمیم گیری کنند، این تصمیم گیری شامل تصمیم گیری در مورد نحوه تقسیم اموال یا حتی انجام برخی امور توسط ورثه است.
به شخص وصیت کننده موصی، به کسی که مالی برای او وصیت شده است موصی له، به مال وصیت شده موصی به و به کسی که ضمن وصیت نامه مامور انجام امری شده است وصی گویند.
در وصیت نامه افراد می توانند در مورد یک سوم اموال خود تصمیم گیری نمایند. اگر شخصی ضمن وصیت نامه عین یک مال یا منفعت آن را به شخص دیگری به صورت مجانی تملیک کند، به آن وصیت نامه تملیکی گویند. مثل آنکه شخص وصیت می کند خانه اش در تهران به پسر بزرگش داده شود. یا وصیت می کند پسر بزرگش به مدت سه سال از بعد از مرگ او در آن منزل ساکن شود.
وصیت تملیکی به قبول کسی که به نفع او وصیت شده است (موصی له) احتیاج دارد. موصی له وصیت را بعد از مرگ وصیت کننده (موصی) باید بپذیرد یا رد کند. اگر بعد از فوت موصی، موصی له وصیت را قبول کند دیگر نمی تواند رد کند.
ممکن است موصی له قبل از فوت موصی متوجه وصیت شده و قبولی یا رد آن را اعلام کند، قبولی یا رد قبل از مرگ موصی معتبر نیست و باید بعد از فوت موصی قبول یا رد گفته شود.
موصی تا آخرین لحظه قبل از مرگ می تواند وصیت نامه خود را تغییر دهد و آخرین وصیت موصی معتبر است.
ممکن است موصی له قبل از فوت موصی از وصیت آگاه شده و حتی مال مورد وصیت (موصی به) را دریافت کند ولی موصی در آخرین لحظه وصیت خود را تغییر دهد در نتیجه بعد از فوت موصی مال از موصی له گرفته می شود.
ممکن است شخص وصیت کند که پس از مرگ او اموالش به فقرا اختصاص داده شود. در این مورد وصیت به قبولی نیاز ندارد.
اگر موصی به نفع شخص مجنون یا صغیر وصیت کند، ولی یا قیم این افراد باید نظر خود را مبنی بر قبول یا رد وصیت اعلام کنند.
تا زمانی که موصی له قبول یا رد خود را اعلام نکرده است وارثین حق تصرف در مال وصیت شده را ندارند، مگر زمان اعلام نظر موصی له طولانی شده در نتیجه وراث دچار ضرر و زیان شوند که در این مورد دادگاه از موصی له می خواهد فورا نظر خود را اعلام کند.
اگر موصی ضمن وصیت خود، شخص یا اشخاصی را مامور انجام اموری کند به آن وصیت، وصیت عهدی گویند. مثلا موصی به فرزند بزرگش امر می کند که بدهی های او را بپردازد یا شخصی را به عنوان سرپرست فرزند کوچکش انتخاب می کند. به این شخص که موصی ضمن وصیت نامه انجام کاری را به عهده او می گذارد، وصی گویند.
وصیت عهدی به قبول یا رد وصی احتیاجی ندارد به عبارت دیگر اگر انجام اموری ضمن وصیت نامه به عهده شخصی قرار گیرد، شخص مورد نظر باید آن کار را انجام دهد.
اگر وصی صغیر باشد، باید امور موصی را به کمک ولی یا قیم خود انجام دهد.
وصیت خود نوشت، وصیت نامه ای است که خود شخص به صورت دستی آن را نوشته و تاریخ زده و امضا می کند.
تاریخ این وصیت نامه باید به صورت روز،ماه و سال مشخص شده و تمام جز جز آن توسط خود شخص نوشته شود. وصیت خود نوشت به هر زبانی که نوشته شود معتبر خواهد بود.
وصیت نامه رسمی در دفاتر اسناد رسمی تنظیم شده و همچون سند رسمی اعتبار دارد. در نتیجه هیچ یک از وراث نمی توانند نسبت به آن ایراد گرفته و به اصالت آن شک کنند.
وصیت نامه سری، وصیت نامه ای است که به صورت دستی نوشته می شود. این وصیت نامه هم می تواند توسط خود موصی هم توسط شخص دیگری به اذن موصی نوشته شود اما باید حتما به امضا موصی برسد. سپس این وصیت نامه به اداره ثبت به عنوان امانت برای نگهداری سپرده می شود.
افراد بی سواد نمی توانند وصیت نامه سری داشته باشند.
مال مورد وصیت باید قابل نقل و انتقال و معامله باشد، وصیت نسبت به اموال عمومی یا مال موقوفه مورد پذیرش نیست.
مال مورد وصیت باید منفعت عقلایی و مشروع داشته باشد. مثلا نسبت به مواد مخدر یا مشروبات الکلی نمی توان وصیتی انجام داد.
مال مورد وصیت باید از اموال موصی باشد. شخص نمی تواند اموال دیگران را ضمن وصیت به دیگری تملیک کند.
همانطور که در ابتدا گفته شد موصی می تواند تا یک سوم از اموال خود را وصیت کند. وصیت موصی تا میزان یک سوم اموال باید اجرا شود اما اگر موصی بیش از یک سوم اموال را وصیت کرده باشد، وصیت او در مورد این اموال با رضایت وراث اجرا می شود. اگر فقط بعضی از وراث اجازه دهند، فقط نسبت به سهم آنها وصیت انجام می شود
واژه خیارات از مصدر اختیار و به معنی اختیار داشتن است. در اصطلاح حقوقی، خیارات تحت شرایط خاصی به طرفین اختیار فسخ معامله را می دهند.
یکی از ویژگی های معاملات اعم از بیع، صلح و غیره لازم بودن آنها است. لازم بودن معاملات به این معنا است که طرفین عقد نمی توانند هر زمان که خواستند معامله را فسخ کنند، از این رو قانونگذار خیارات را به عنوان راه حلی برای فسخ معاملات لازم در نظر گرفته است.
این خیارات فقط در عقد بیع کاربرد داشته و در عقود دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرند.
خیار مجلس از خیارات مخصوص بیع بوده و به طرفین معامله چه خریدار چه فروشنده این امکان را می دهد که در جلسه انجام معامله تا زمانی که از هم جدا نشده اند، عقد بیع را فسخ کنند.
اگر معامله بیعی بین طرفین انجام شده باشد اما فروشنده مال را به مشتری تحویل نداده و خریدار نیز ثمن معامله را پرداخت نکرده باشد. قانونگذار به فروشنده این اختیار را می دهد که در صورت وجود این شرایط 3 روز پس از انجام معامله، عقد را با استفاده از خیار تاخیر ثمن فسخ کند. همانطور که ملاحظه شد این خیار فقط مختص عقد بیع بوده و تنها از طرف فروشنده قابل اعمال است. زمان اعمال این خیار از 3 روز پس از انجام معامله آغاز می شود.
خیار حیوان همانطور که از نام آن مشخص است مخصوص معامله حیوان بوده و تنها مشتری می تواند از این خیار استفاده کرده و عقد را به واسطه آن فسخ کند. از لحظه وقوع عقد بیع تا 3 روز پس از آن مشتری حق فسخ معامله را خواهد داشت ولی پس از این مدت خیار حیوان او فسخ می شود.
خیاراتی که در بالا توضیح داده شد فقط مخصوص عقد بیع بوده و در سایر عقود کاربردی ندارند اما سایر خیارات، هم در عقد بیع و هم در سایر عقود مورد استفاده قرار می گیرند که آنها را در ذیل بررسی می کنیم.
گاهی در عقود، شرطی به نفع یکی از طرفین عقد درج می شود. وجود این شرط به کسی که شرط به نفع او ایجاد شده است این امکان را می دهد که در صورت انجام نشدن شرط بتواند عقد را فسخ کند. مثلا در ضمن عقد فروش خانه شرط شود که خریدار باید ظرف یکماه از زمان وقوع عقد اتومبیل فروشنده را تعمیر کند. اگر خریدار در طول یکماه اتومبیل را تعمیر نکرد فروشنده می تواند آن را فسخ کند.
نکته ای که در مورد خیار شرط اهمیت دارد این است که باید برای انجام آن مدت مشخص شود. در صورتی که برای شرط ضمن عقد مدت مشخص نشود، هم شرط و هم عقد باطل می باشند.
گاهی ممکن است شخص، مالی را بر اساس تعریف و وصفی که از آن می شنود معامله کند اما پس از انجام معامله، زمانی که مال را تحویل می گیرد متوجه می شود مال با اوصاف گفته شده در زمان معامله همخوانی ندارد. این شخص با استفاده از خیار تخلف از وصف می تواند معامله را فسخ کند.
خیار رویت نیز از نظر شرایط به خیار تخلف از وصف بسیار شباهت دارد. این خیار زمانی کاربرد دارد که شخصی مالی را که در گذشته دیده است بر اساس دیده قبلی خود معامله می کند اما پس از انجام معامله متوجه می شود که مال تغییر کرده و وصف سابق را از دست داده است، در این زمان شخصی که در معامله دچار ضرر شده است چه خریدار باشد چه فروشنده می تواند معامله را فسخ کند.
مثال این موضوع زمانی است که شخص فروشنده زمین باغی را که در گذشته سرسبزی و آبادانی نداشته است را با تصور گذشته می فروشد و بعد از معامله متوجه می شود که باغ در این چند سال سر سبز و آباد شده است. همچنین ممکن است خریدار در گذشته باغی را در حالیکه سرسبز و آباد بوده مشاهده کرده باشد و بر اساس رویت سابق اقدام به خرید باغ کند و بعد از معامله متوجه خشک شدن و از بین رفتن درختان باغ شده باشد.
واژه غبن به معنی نیرنگ و فریب می باشد. اگر در یک معامله، ارزش ثمن و مبیع یکسان نباشد غبن اتفاق افتاده و شخص مغبون چه فروشنده باشد چه خریدار می تواند معامله را با استناد به خیار غبن فسخ کند. برای مثال ممکن است خانه ای که ارزش آن صد میلیون تومان است به مبلغ صد و پنجاه میلیون تومان معامله شود، در این شرایط خریدار می تواند معامله را فسخ کند. اما اگر در معامله ای، خانه ای با ارزش واقعی صد و پنجاه میلیون تومان، صد میلیون تومان معامله شود، اینجا فروشنده مغبون شده و می تواند معامله را فسخ نماید.
نکته ای که درباره استفاده از خیار غبن اهمیت دارد این است که غبن باید فاحش باشد تا مغبون بتواند با استناد به آن قرارداد را فسخ کند. غبنی فاحش است که در نظر عرف قابل بخشش و مسامحه نباشد.
خیار عیب زمانی مورد استناد قرار می گیرد که شخصی کالایی را خریداری کرده و بعد از آن متوجه وجود عیبی در کالا شود. در این زمان خریدار دو راه دارد یا کالا را پس داده و معامله را فسخ کند یا کالا را نگه داشته و از فروشنده مبلغی را به عنوان ما به التفاوت کالا سالم و معیوب دریافت کند.
اگر فروشنده در زمان فروش، خریدار را نسبت به وجود عیب در کالا آگاه کند و خریدار با علم به معیوب بودن کالا اقدام به خرید آن کند دیگر نمی تواند با استناد به خیار عیب معامله را فسخ کند.
واژه تدلیس به معنا فریب است. گاهی یکی از طرفین معامله، دیگری را فریب می دهد و با این فریب موجب انعقاد معامله می شود. ممکن است فروشنده با پوشاندن عیب کالا خریدار را فریب دهد، ممکن هم است که با مبالغه ویژگی را به کالا نسبت دهد که در واقع کالا فاقد آن است. تدلیس به هر صورت که اتفاق افتد به شخص فریب خورده امکان فسخ می دهد.
خیار تبعض صفقه زمانی مورد استفاده قرار می گیرد که مورد معامله متعدد باشد. برای مثال ممکن است یک نفر ضمن معامله ای 10 عدد شوفاژ خریدار کند یا ضمن یک معامله، خانه و اتومبیل شخصی را خریداری نماید. حال اگر 2 عدد شوفاژ معیوب باشد یا اتومبیل اوصاف گفته شده در هنگام معامله را نداشته باشد، خریدار می تواند با استفاده از خیار تبعض صفقه مورد معامله معیوب را پس داده و مقداری از ثمن را پس بگیرد.
اسقاط کافه خیارات به معنی از بین بردن کامل اختیار فسخ معامله است. به عبارت دیگر اگر ضمن معامله ای اسقاط کافه خیارات شرط شود طرفین، دیگر نمی توانند با استناد به خیارات گفته شده در بالا معامله را فسخ کنند.
این موضوع یک استثنا دارد آن هم، خیار غبن فاحش است. در واقع اگر طرفین تمام خیارات را اسقاط کنند ولی غبن فاحشی وجود داشته باشد، باز هم معامله قابل فسخ است. قانون گذار برای جلوگیری از ضرر طرفین معامله این استثنا را پیش بینی کرده است. با این وجود، گاهی طرفین خیار غبن فاحش را نیز ضمن معامله اسقاط می کنند در این صورت دیگر امکان فسخ وجود ندارد.
خیارات به دو دسته خیارات فوری و مدت دار تقسیم می شوند. خیارات فوری باید به محض اطلاع اعمال شوند و در صورتی که اعمال نشوند دیگر نمی توان با استناد به آنها قرارداد را فسخ کرد.
خیارات فوری عبارت اند از خیار غبن، رویت، عیب و تدلیس.